حق انتشار و حقوق مؤلف همواره یکی از چالش‌هایی بوده است که فعالین حوزه رسانه را با خود درگیر کرده است. این مورد در کشورهای اروپایی و آمریکایی که قوانینی به مراتب دقیق‌تر و سخت‌گیرانه دارند بروز و ظهور بیشتری هم دارد. بارها به دادگاه‌ها شکایاتی مانند موارد زیر گزارش شده است:
- «من از دیدن عکس‌هایم در یک مجله هیجان‌زده بودم تا اینکه متوجه شدم نامی از من به عنوان عکاس نیست.»
- «من یک کلیپ کوتاه را در اینترنت قرار دادم و بعداً آن را در اخبار شبانه دیدم. آیا تلویزیون می‌تواند این کار را انجام دهد؟»
- «عکسی از یکی از نقاشی‌های من در روزنامه تکثیر شده است اما هیچ کس ابتدا از من اجازه نگرفت.»
حقوق مؤلف چیست؟
در ایران، قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان که در سال ۱۳۴۸ به تصویب رسیده است به این سه دسته از افراد و هر تولید کننده‌ی اثری که به نوعی هنری یا صنایع دستی محسوب شود حق انحصاری می‌دهد تا با مطالب مربوط به حق چاپ خود به طرق خاصی برخورد کنند؛ از جمله حق انحصاری نشر، پخش و عرضه و واگذاری حقوق مادی اثر با شرایط ذکر شده در قانون.
نقض حقوق مؤلف
به طور کلی، حق نسخه‌برداری زمانی نقض می‌شود که شخصی از تمام یا بخش قابل‌توجهی از مطالب حق نسخه‌برداری به نحوی استفاده کند که منحصراً برای مالک حق نسخه‌برداری محفوظ است، مشروط به اینکه صاحب حق نسخه‌برداری اجازه دهد. این مورد در تمام شرایط صادق است مگر اینکه شامل استثنایی باشد که در قانون ذکر شده است.
نقض حقوق مؤلف در مطبوعات
در قانون نام برده به صورت مستقیم سخنی از مطبوعات و رسانه‌ها به میان نیامده است؛ ممکن سؤال ایجاد شود که آیا مطالب مطبوعات هم شامل این موارد می‌شود؟ پاسخ مثبت است. در تبصره سوم از ماده ۵ قانون مطبوعات، مصوب ۳۰/۰۱/۱۳۷۹، آمده است:
«مطالب اختصاصی نشریات اگر به نام پدید آورنده اثر (به نام اصلی یا مستعار) منتشر شود به نام او و در غیر این صورت به نام نشریه ،مشمول قانون حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان می‌باشد.»
بر این اساس مطالبی که در رسانه‌ها و مطبوعات منتشر می‌شود هم می‌تواند مشمول حمایت قرار گیرد.
اما به سؤال اولیه برگردیم؛ برای استفاده از تصاویر و مطالب دیگران در نشریه و یا رسانه‌ها چه محدودیت‌هایی وجود دارد و در چه حالتی شامل نقض حقوق مؤلف می‌شود؟
نقض حقوق مؤلف در رسانه‌ها در کشورهای اتحادیه اروپا
معامله منصفانه به منظور گزارش اخبار
یکی از این استثناها برای نقض حق نسخه برداری در کشورهای اروپایی همچون بریتانیا یا کشورهای عضو اتحادیه اروپا این است که استفاده از مطالب شامل حق چاپ، در زمینه گزارش اخبار رخ دهد؛ این استثناء، «معامله منصفانه به منظور گزارش اخبار» نامیده می‌شود. در این جا بررسی خواهیم ئکرد چه زمانی این استثنا در اختیار روزنامه‌نگاران است و اگر کار شما توسط مطبوعات بازتولید شود، باید به دنبال چه چیزی باشید. سایر استثنائات معامله منصفانه شامل استفاده از مطالب حق چاپ به منظور «انتقاد یا بررسی»، «هجو یا طنز» یا «تحقیق یا مطالعه» می‌شود.
«برخورد منصفانه» با یک اثر ادبی، نمایشی، موسیقایی یا هنری، یعنی اگر اثر «به منظور یا در ارتباط با گزارش اخبار» استفاده شود، نقض حق چاپ در اثر نیست. یک استثنا مشابه در مورد استفاده از «اقلام سمعی و بصری» اعمال می‌شود. «آیتم سمعی و بصری» شامل ضبط صدا، فیلم سینمایی یا پخش صدا یا تلویزیون است.
تحت این استثنا، اخبار را در بسیاری از کشورهای خارجی می‌توان در رسانه‌های زیر گزارش کرد:
- در روزنامه، مجله یا نشریه مشابه به شرط تأیید کافی.
- یا از طریق یک واسط یا در یک فیلم سینمایی، مطالبی را پوشش می‌دهد که به‌صورت آنلاین در دسترس قرار می‌گیرند یا به‌صورت الکترونیکی منتقل می‌شوند.
چه چیزی را می‌توان به عنوان «گزارش اخبار» طبقه بندی کرد؟
در بررسی اینکه آیا یک اثر به منظور گزارش اخبار استفاده شده است، مهم است که در نظر بگیریم که آیا هدف اصلی استفاده از اثر به منظور گزارش اخبار بوده است یا مرتبط با گزارش اخبار. اگر به نظر می‌رسد که هدف اولیه برای استفاده از اثر چیزی غیر از گزارش اخبار است، احتمالاً خارج از استثناء قرار می‌گیرد.
دادگاه‌های اروپایی اعلام کرده‌اند که گزارش اخبار شامل موارد زیر می‌شود:
- گزارش رویدادهای اخیر را شامل می‌شود و می‌تواند به اطلاعات مربوط به رویدادهای گذشته که قبلاً ناشناخته نبوده گسترش یابد.
- محدود به گزارش رویدادهای اخیر نیست، مشروط بر اینکه یک جزء خبری واقعی وجود داشته باشد.
- می‌تواند به بررسی‌های بلند مدت یا تفسیر مربوط باشد.
نمونه‌ای از نحوه عملکرد استثنا - عکس‌ها در یک گزارش خبری
یک عکس تحت قانون حق چاپ یک «اثر هنری» در نظر گرفته می‌شود و مشمول حمایت حق چاپ است. معمولاً اگر شخصی بخواهد عکسی را که نگرفته است بازتولید کند، لازم است قبل از انجام این کار، اجازه (یا دریافت مجوز) برای استفاده از عکس را دریافت کند. مالک حق چاپ ممکن است قبل از ارائه مجوز بر پرداخت هزینه اصرار کند. اگر شخص جلو رفت و بدون اجازه از عکس استفاده کرد، عکاس (با فرض اینکه مالک حق نسخه‌برداری است) می‌تواند برای نقض حق نسخه‌برداری اقدام کند، مگر اینکه دفاع یا استثنایی برای نقض موجود باشد؛ مانند استثنای «اخبار». به عنوان مثال، فرض کنید یک روزنامه‌نگار از عکس به منظور گزارش خبری در روزنامه استفاده می‌کند. با فرض اینکه روش استفاده از عکس را می‌توان به عنوان یک «معامله منصفانه» طبقه بندی کرد، به شرطی که روزنامه‌نگار به اندازه کافی عکاس و اثر را تصدیق کند و به صورت کامل مشخص باشد مالک و تولید کننده اثر چه کسی است، مشکلی برای حق چاپ وجود نخواهد داشت.
چرا چنین استثنایی وجود دارد؟
دلیل استثنای معامله منصفانه برای گزارش اخبار چیست؟ اساساً تصور می‌شود که کاهش موانع و تسهیل گزارش‌دهی اخبار به نفع عمومی است. اگر این استثنا وجود نداشت، رسانه‌ها باید برای استفاده از مطالب حق چاپ مجوز بگیرند، که روند را کند می‌کند و احتمالاً عنصر خبرساز گزارش خبری را حذف می‌کند. مجوز ممکن است مشروط به پرداخت هزینه‌ای باشد که به هزینه گزارش اضافه می‌شود. از طرف دیگر، مالک حق نسخه‌برداری می‌تواند به سادگی اجازه استفاده از مطالب را با محدودیت اطلاعاتی که در قالب اخبار در دسترس عموم قرار می‌گیرد، رد کند.
حق چاپ و حقوق مؤلف در ایران
قدیم بودن و ابهام در قوانین موجود
اگر بخواهیم بزرگترین ایراد را در مورد قوانین موجود در کشور بیان کنیم این است که عملاً قانون واضح و مشخصی برای شرایط امروز وجود ندارد. خلاء وجود قوانین کامل و مشخصی مانند «معامله منصفانه» یا «حق انتساب» (که در این مقاله ذکر نشد) کاملاً حس می‌شود. این را هم اضافه کنید که قانون حمایت مؤلفان در ایران به سال ۱۳۴۸ بازمی‌گردد و مشخص است که بسیاری از شرایط زمانه تغییر کرده است.
شمول قانون
با این همه نمی‌توان گفت که قانون موجود قانون بدی است، نمی‌توان از آن بهره برد یا منسوخ شده است. تصمیم قانون‌گذار در باز گذاشت دایره‌ی شمول قانون سبب شده است با وجود این که بیش از نیم قرن از تصویب آن گذشته است همچنان هم موارد امروزی را شامل می‌شود. ماده دوم این قانون که شامل ۱۲ بند می‌شود تقریباً هر نوع اثر تولید شده را شامل می‌شود و می‌توان گفت قانون‌گذار کار خود را به خوبی انجام داده است. لذا به صورت پیش‌فرض شما هر نوع محتوای تولید شده توسط دیگران را باید مشمول این قانون بدانید.
استثنائات قانون
در بندهای ابتدائی مقاله در مورد نوع حمایت کمی صحبت کردیم. نقض این قانون مجازات‌های قابل قبولی هم از اعاده حیثیت گرفته تا بازگشت حقوق مادی تا زندانی را شامل می‌شود.
ولی استثنائاتی هم در این قانون ذکر شده است که راه را برای مطبوعات هموار می‌کند؛ در ماده هفتم این قانون آمده است:
«نقل از اثرهایی که انتشار یافته است و استناد به آنها به مقاصد ادبی و علمی و فنی و آموزشی و تربیتی و به صورت انتقاد و تقریظ با ذکرمأخذ در حدود متعارف مجاز است.»
هرچند قانون مشخصی در مورد حقوق مؤلف در مطبوعات ایران در فضای سایبر وجود ندارد اما این بند می‌تواند عملکردی مشابه با «معامله منصفانه» داشته باشد. به صورت معمول اهداف مطبوعات فرای از موارد ذکر شده در این بند نیست لذا به سختی می‌توان اثبات کرد که اثر استفاده شده قانون را نقض کرده است؛ البته حواستان باشد همچنان هم راه برای شکایت باز است و شما باید بتوانید اثبات کنید که یکی از اهداف بالا را محقق کرده‌اید.
ذکر نام و مؤلف؛ حرفه‌ای، اخلاقی و قانونی
در تمام موارد بالا و استثنائاتی هم که در داخل و خارج بیان شد یک عنصر مشترک و ثابت وجود دارد؛ نام مؤلف اولیه و مالک حقوقی اثر حتماً باید ذکر شود. این امر نه تنها از نذر قانونی واجب است بلکه امری اخلاقی و حرفه‌ای محسوب می‌شود. پس در هنگام استفاده از مطالب دیگران حتماً نام آنها را به صورت کامل ذکر کنید و به خاطر داشته باشید کپشن و شناسنامه‌نویسی برای عکس‌ها امری حرفه‌ای و ضروری است.
نظر شما